--===MARI BERBAGI===--

SERAT WULANG DALEM PAKU BUANA II


Pupuh I Sinom
/1/ Sri Nata Jeng Pengpangéran, Cakra Adiningrat nenggih, duk panca arsa anedhak, sasampuning malem Jawi, nuju hari respati, arwah gangsal welasipun, Èhé windu sengara, dhestha talu wukunéki wuku Desthatalu,mongsa surya lagya rendhenging kasanga.
Sang raja Kanjeng Pangeran yaitu Cakra Adiningrat mulai menulis ulang setelah di luar mulai malam bertepatan pada hari Kamis  tanggal lima belas Ruwah tahun Ehe windu Sengara pada tahun matahari, sedang musim hujan pada bulan kesembilan.
/2/ Sangkalanira ingetang, saliraniréng waradik, sapta pandhitaning Nata, jaman nira appan maksih, ing jaman marta nenggih, nagari Surakartéku, tan lyan nuwun agsama, mring kang maca serat niki, kirang wewah sampun dadi celaning priya.
Dihitung dengan sengkalan,  tubuh utama, tujuh pendeta raja, saat itu masih termasuk, pada zaman marta, pada masa kerajaan Surakarta, tidak lain meminta maaf, kepada para pembaca kitab ini, kekurangan dan tambahan jangan dijadikan celaan bagi seorang pria.
/3/  Sinomé mangulah sastra, nuladha  ing kabar yakim, ing sastra Jawa lan Arab, maknaning ingkang pinethik, binasakaken Jawi, kinarya sarat wulangun, wajib padha asiya, mring sakéh panggawé becik, lawan wruha ing(nistha) madya utama.
Dalam membuat karya sastra, hendaknya meneladani berita yang meyakinkan, dari kitab-kitab sastra Jawa dan Arab, yang maknanya diambil diterjemahkan dalam bahasa Jawa, sebagai hasil karya yang penuh ajaran, semua wajib mencintai, terhadap segala perbuatan baik, serta ketahuilah hal yang paling rendah tengah, dan yang utama.
/4/ Sabtu Legi ping slawé prah, Sawal edal amarengi, sewu pitung atus gangsal, ékané naming satunggil, karya sinaos bayi, panggarohaning pamuwus, angegaring gar manah, dimén wedi raré budi, dimén aja ngecut kabacuting sawan.
Pada hari Sabtu Legi tanggal dua puluh empat, bertepatan dengan bulan Syawal Tahun Dal, tahun seribu tujuh ratus lima, angka ekan hanya Satu, hal yang harus diperhatikan bagi bayi, adalah menjaganya dari ucapan yang tidak sungguh-sungguh, memperkering suasana hati, biarkanlah seorang anak memiliki kualitas moral ketulusan, jangan sampai terlanjur dihinggapi penyakit,
/5/ Jer wenang karona gesang, istiyar durunging pasthi, agung kawulaning Allah, tan ana milih (2) bilahi, nora liya dén pinrih, seger kuwat warasipun, aja da gawé susah, luput-luput tekéng pati, kerantené amarga serat punika.
Sebab sebagai makhluk hidup, berusaha sebelum ketentuan takdir terjadi, seluruh makhluk Allah, tidak ada yang memilih celaka, tidak lain yang diinginkan, adalah sehat, kuat, dan sentosa, jangan berbuat hal yang menyebabkan Kesedihan, keruwetan bahkan hingga ajal tiba, itulah alasan adanya serat ini.
/6/ Anggiting wong punggung mudha, Sunan Ngelangkungan nenggih, kang tansah ngumbara laya, rahina wengi lumaris, dena bodho kepati, tanpa karya jiwanipun, sedéné tata krama, tembung tembang angluputi,aja ala sirnané sinau sastra.
Karangan orang bodoh, yakni Sunan Ngelangkungan, yang selalu mengembara, siang malam berjalan terus, meskipun sangat bodoh, tanpa hasil jiwanya, kurang sopan santun, salah dalam merangkai kata- kata tembang, tidak lebih baik belajar sastra.
/7/ Lumayab dadi kasukan, anglilipur manah agring, ameméngin lare sukan, anggosoki laré napik, anebihna sesakit, ilang dhugalanéng dhadhuk, kinalang jering kalnas, keno wadén arsi- arli, aja kongsi karya kemangganing bapa.
Akhirnya menjadi kebahagiaan, menghibur hati yang duka, membimbing anak menuju keriangan, mengasah anak supaya lebih baik, menjauhkan dari penyakit, kenakalan hilang seperti daun kering, dipikir-pikir menjadi dendam, karena telah dikalahkan tekad, jangan sampai menyusahkan ayah.
/8/ Kang cinatur datan liyan, pelambangé dalil kadis, émpre-rémpre reng utama, luwangé kang dhingin-dhingin, amrih sagung bebayi, kali bajang sawanipun, tinambananing sastra, sajeroning séket siji, yén kebanjur wuta tuli temah ira.
Tidak lain yang dibicarakan, adalah ungkapan-ungkapan dari ayat dan kadis, tentang berbagai keutaman, yang telah terjadi di masa lampau, untuk itu seluruh bayi, yang terkena penyakit sawan, disembuhkan dengan sastra, dalam lima puluh satu hari, jika terlambat dia akan buta dan tuli.
/9/ Jeruwo tan bisa sastra, tuna liwat lamun angling, tur dadi pangewan-ewan, lekas gendhu anyanyengit, gumisa ngaku bakit, (3) yén kaweléh malah nglalu, nututi ujar salah, sangsaya kabelik-belik, yén kapregok ing pakéwuh nyuda praya.
Walaupun tua jika tidak dapat memahami sastra, akan sia-sia jika berbicara, dan menjadi ejekan, seperti seekor ulat yang menimbulkan perasaan tidak suka, berlagak bisa dan mampu, jika ketahuan menghindar, mengikuti pendapat yang keliru, hingga semakin tersesat, jika mendapat kesulitan kemudian berkilah orang lain dijadikan alasan.
/10/ Basa praya iku ulat, ulat sesumuking ati, asebut nguthuh tur cemplang, nora darbéni prakati, taberi gawé sisip, sugih satru ala nganggur, marengken nalar cekak tan pracaya ing sesami, sasar susur awekasan antuk walad.
Makna kata praya adalah raut muka, raut muka menunjukkan panasnya hati, berbicara sembarangan dan lagi tidak bermakna, tidak memiliki budi pekerti, rajin membuat kesalahan, memiliki banyak musuh dan menganggur, membiarkan angan-angan pendek, tidak mempercayai sesama, berbuat cerobohakhirnya mendapat sumpah serapah.
/11/ waladé sabarang ingkang, anduwéni nétra kuping, tuwuh ing prasa rumongsa, arus amisah ing agething, sayekti anemahi, wong kasurang temah usuk, loro dununging sastra, Jawa Arab netra kalih Arab tengen sastra Jawané kang kiwa.
sumpah sarapah dari semua orang, memiliki mata dan telinga, yang muncul dari rasa yang merasakan, benar-benar harus terpisah dari orang-orang yang membenci, akhirnya orang tersebut menemui, sengsara hingga menderita, pengetahuan tertulis (sastra) ada dua, Jawa dan Arab ibarat dua bola mata, sastra Arab sebelah kanan dan sastra Jawa sebelah kiri.
/12/ delap deliping ngagesang, kudu wruh salah satunggil, siji-siji sok meléka, dadi jalarning budi, bubudén amrih becik, ambeciki raganipun, jer sastra Arab dadya, paningaling sukma jati, sastra Jawa dadya paninggaling raga.
setidak-tidaknya makhluk hidup itu, harus mengetahui salah satu, satu namun jelas, dapat menjadi sebab budi, pekerti menjadi baik, memperbaiki raga, sebenarnya sastra Arab menjadi, pengetahuan batin, sastra Jawa menjadi pengetahuan lahir.
/13/ yén tan wruh salah satunggal, sastra Jawa angliputi, titah nora mangan ujar, wuruké bapa lan kaki, wus kawrat anéng ngudi, miwah krena myang pa (4) ndulu, kresondha anéng ujar, kenyatahan solah liring, liring iku dadya juru basing manah.
jika tidak memahami salah satu di antaranya, misalnya meliputi sastra Jawa, maka tidak akan dapat menyerap, ajaran ayah dan nenek moyang, yang telah termuat dalam hasil yang telah diusahakan, dan lagi dapat terlihat mata, tertanda dalam berbagai pesan, menjadi kenyataan dalam segala perilaku, semua itu menjadi juru bahasa pemakna bagi hati.
/14/ sapa nora wruh ing manah, dulunen kang solah liring, tuwin kang ponang reresan, yaiku sajroning ati, apa kang dipun pamrih, pawus kepanggih ing ngriku, ana pantes katiwar, ana pantes dén raketi, pantes taklim ana pantes sinuwiyah.
barang siapa tidak memahami hati, lihatlah seluruh perilaku serta yang yang dijaga (oleh diri), demikian juga apa yang dirasakan, yaitu ada di dalam hati, apa pun yang dicari, akan ketemu di situ, ada yang pantas dilupakan, ada yang pantas didekati, ada yang pantas dibiarkan begitu saja.
/15/ lan ana pantes binurak, ana pantes dén ngestuti, jer wenang krerana gesang,ngedohaken nalar sisip, nalar bener ing ngudi, amrih aja slura sluru, anenular cilaka, béda lawan nalar becik,becik iku marga nira sangking sastra.
dan ada yang pantas dirusak, ada yang pantas dilestarikan, hal yang diwenangkan karena hidup, untuk menjauhkan pemikiran yang keliru, mencari kebenaran akal, supaya jangan sering salah karena terburu-buru, menularkan kesengsaraan, berbeda dengan akal yang baik, kebaikan itu jalannya dari pengetahuan.
/16/ beciké datan ing ngucap, wus kenyata nabi wali, mukmin kalawan ngulama, ratu kalawan bopati, ing prang wus dadi mingsil, kang ing aran mingsil iku, tepa lawan upama, émper-émper nalar becik, timbéng kawi anama kidung perlambang.
kebaikannya tidak hanya dalam ucapan, namun sudah direalisasikan pada nabi, wali mukmin dan ulama, raja dan bupati, ucapan itu telah menjadi contoh, adapun yang disebut contoh adalah, teladan dan misal, pantas memiliki akal baik, di dalam tembang dinamakan kidung perlambang.
/17/ yogya samya ngawruhana, paugerané12 wong urip, alané tan bisa Arab, tan wruh pratikeling urip, uripaning Hyang Widi, ing tembé lan wurung lampus, urip pesthining pejah, yén wus pejah tanpa urip, (5) tanpa lali lelakoné tanpa wekas.
sebaiknya ketahuilah, aturan orang hidup, kejelekan bagi yang tidak memahami pengetahuan Arab, adalah tidak mengetahui petunjuk hidup, kehidupan berasal dari Tuhan, dan kelak pasti akan mati, hidup yang dituju adalah kematian, bila telah meninggal maka tanpa hidup, tanpa lupa perjalanannya tanpa akhir.
/18/ kasép nora bisa sambat, tan kena semaya ngaji tuwa anom pesthi pejah, ing kono gone kapanggih, yén pinupus ing budi, jer kangelan ngaji ngelmu, pénak wong anéng nraka, turun cures sothal-sathil, anéng donya tan pegat nemu cilaka.
terlambat, tidak bisa mengeluh, tidak bisa meminta tangguh untuk mengaji, tua muda pasti mati, di sanalah tempat menemukan hasil, jika orang yang budinya tidak dapat diharapkan, karena sulit diajak mengaji ilmu, orang itu senang di dalam neraka, keturunannya menjadi kacau, di dunia selalu menemui kesengsaraan.
/19/ alané tan bisa Jawa, duwaréh adoh ing becik, tan wruh undha usuk basa, ratu satriya /myang/ bopati, sanak myang guru nadi, gusti myang wong tuwanipun, tata kramaning ujar, kang jejer ing sastra Jawi, wekas ira prabot angawruhi raga.
kejelekan bagi yang tidak memahami pengetahuan Jawa, adalah jauh dari kebaikan, tidak mengetahui tata karma, terhadap raja, kesatria, bupati, saudara juga guru, atasan serta orang tua, tata krama berbicara, termuat dalam sastra Jawa, akhirnya itu merupakan alat untuk mengetahui perkara jasmani.
/20/ yén pinupus wong kang sungkan, jer kangelan wong kang bakit, wruh obah osiking jagad, wruh obah osiking ati, wruh umbaging wong luwih, weruh kelejeming ngélmu, énak dadi wong kompra, anganggoni wuta tuli, sajeg jumleng aji wedhus bébék ayam.
pada akhirnya seseorang akan dinilai, orang yang mumpuni adalah orang yang telah berusaha keras, dan mengetahui gerak perubahan dunia, mengetahui gerak perubahan hati, mengetahui kesombongan orang yang memiliki kelebihan, mengetahui kedalaman ilmu, enak menjadi orang bodoh, memakai sifat buta dan tuli, selamanya lebih baik kambing, bebek, dan ayam.
/21/ wong busuk tuman sinepak, ing epak padhaning urip, acupet pepeting manah, kelarahan ukur urip, mrih pati nora mati, kudu gurin o (6) ra urus, tan kelar nyandhang mangan, turun tedhak saya gembring, muk kénira apilenggah dadya ngujar.
orang yang tidak paham apa-apa akan ditendang, oleh sesama hidup, hatinya tertutup dan dangkal, kian kemari mengukur hidup, menginginkan kematian namun tidak mati, sangat kurang ajar, sandang, pangan tidak terpenuhi, keturunannya semakin kacau, bila mereka menemukan kesenangan, maka menjadi bahan perbincangan.
/26/ dhemen budining wong ala, ambuh budining wong becik, jer isin yén titiruwa, nganggo beciké pribadi, saraté wus pinasthi, sebarang karya jinaluk, barang duga priyoga, tinuku ing budi beci,ing ngran becik basa becik dudu ala.
seseorang yang menyenangi budi pekerti yang buruk, dan tidak mau mengerti budi pekerti yang baik, karena malu untuk meniru, memakai kebaikan pribadi, syaratnya telah pasti, segala hal yang diminta, adapun masalah pertimbangan, dibeli (dimiliki) oleh budi pekerti yang baik, disebut baik karena baik berarti bukan keburukan.
/27/ kaya ta ing ngaran amal, nora ngamungken mas manik, pawéwéh lan dana krama, sega jangan lawan picis, apa sabarang angling, sabarang pratingkah mathuk, barang kang karya nikmat, asih barang kawlas asih, barang karya kang anarik suka rena.
seperti halnya yang disebut amal, tidak hanya mendermakan emas intan, harta pemberian dan harta jerih payah, nasi, sayur, dan uang, namun juga segala perkataan, segala perilaku yang pantas, sesuatu yang membuat bahagia, menimbulkan kasih sayang, sesuatu yang membuat senang.
/28/ iku kabéhing ngran amal, pinanggih ing donya ngakir, ing saturun-turun tedhak, milu kuwalesan becik, ing nganti sewu luwih, malesé ngamal puniku, kang karya wong satunggal, turunira tanpa wilis,samya tompa wewalesing amal bapa.
itu semua pintu-pintu amal, bertemu di akhir dunia, turun-temurun, mendapat balasan kebaikan, sampai seribu kali lebih, balasan amal tersebut, walaupun yang membuat hanya seorang, namun keturunannya yang tidak terbilang jumlahnya, mendapat balasan amal sang ayah.
/29/ ibu kaki nini canggah, canggah waréng sapanginggil, pamanggih ira tan béda, samya kuwarasan becik, sapramila mulkenging, énak dadi bongsa luhur, rineksa kang priyongga, lumintu panggawé becik, aja kari lan anak pu(8)tuning kompra.
ibu, kakek, nenek, canggah, waréng dan leluhur selanjutnya, pendapatnya tidak berbeda, semua mendapat kekuatan dan kebaikan, oleh sebab itu bolehlah, bersenang-senang menjadi orang yang luhur, asal pribadinya dijaga, terus-menerus berbuat kebaikan, jangan meninggalkan anak cucu yang ceroboh.
/30/ sanadyan wong wis wibawa, yén tansah akarya sisip, karem marang kaluputan, saturuné dadi gembring, mila sagunging jalmi, ageng alit anom sepuh, sedéné éstri lanang, wajiba agulang sami, darun énget kang sampun dadya tuladha.
seseorang walaupun telah berhasil secara materi, namun bila selalu berbuat salah, menyukai kesalahan, seluruh keturunannya menjadi kacau, oleh sebab itu seluruh makhluk, besar kecil, tua muda, maupun pria wanita, wajib mempelajari, yang dengan jalan itu mengingat yang telah menjadi suri teladan.
/31/ iki sangking dalil Kuran, “yakmal miskala jaratin,kaéran jarah” hyang “waman, yakmal miskala darngatin, saran yarah” sayekti, amal sakelaring semut, ala becik pinaggya, endi ta laring kang margi, amrih mulya gugu langen sangking sastra.
ini dari ayat dalam Al Quran, ”yakmal miskala daratin, khairan yarah dan waman, yakmal miskala daratin, sara yarah” sebenarnya, amal yang sekecil semut pun, baik buruk akan mendapat balasan, manakah cerita tersebut?, agar mulia pelajarilah ajaran dari ilmu sastra.
/32/ ya ta malih kawruhana, sina(on ki)dung barepi, dén prayitna tembung tembang, wulu suku taling tarung, papat praboting tulis, lima lan nglegenanipun, liya sangking punika, pepet patén péngkal tuwin, cakra cecak suku keret lawan layer.
ada lagi yang harus diketahui, belajar tembang yang pertama, adalah kata-kata dalam tembang, wulu, suku, taling-tarung, taling, empat pelengkap tulisan, yang kelima adalah nglegena, selain dari itu, ada pepet, paten, pengkal dan, cakra, cecak, suku, keret, dan layer.
/33/ sesanga nora winenang, amurba winasting gendhing, kang kajaba sangking papat, kang sekar datan lumaris, apan sampun pinasthi, wawilangané /pa/ngidung, kayata padalingsa, adheg-adheging pangrapi, tuna liwat datan kena anerajang.
ada sembilan jenis yang tidak diwenangkan, diiringi gendhing, kecuali empat, tembang tidak berjalan begitu saja, karena semua dipastikan (aturannya), bilangan cara menyanyikan, misalnya padalingsa, sebagai tanda berhenti sejenak, tidak boleh terus berlalu.
/34/ kayata rupaning tembang, tembanging sawiji-wiji, kinarya ngipuni basa (9), memanisé dén resani, lamun bubrah kang gendhing, sastra kalih raosipun, yén ginawé memaca, tan karuan dén opéni, ngrusak urus angengucap tawang-tuwang.
seperti bentuk tembang, masing-masing tembang, untuk menghimpun maksud, keindahannya dijaga, apabila kacau diiringi gendhing, maka rasa kedua macam sastra itu, saat dilantunkan, akan sulit diperhatikan, menjadi hambar merusak perhatian.
/35/ déné sekar muncapatan, ingkang kasrawung ing gendhing, ponang sekar Maskumambang, ing dalem sepada panjing, aksaranya kagingsir, apan tigang dasa catur, déné (kang) padalingsa, sakawan sajroning panjing, kang Megatruh sastranira kawan dasa.
adapun tembang macapat, yang dapat didiringi gendhing, adalah tembang Maskumambang, yang dalam setiap bait, jumlah aksara (suku kata), ada tiga puluh empat, adapun jumlah komanya (baris), ada empat dalam satu baris, Megatruh memiliki aksara (suku kata) berjumlah empat puluh.
/36/ lan malih langkung sakawan,nenggih salebeting panjing, padalingsa nira gangsal, déné kang sekar Kinanthi, sastra nira pinasthi, kawan dasa langkung wolu, déné kang pada lingsa, pan nenem sajroning pasthi, kang winarna gantya sekar Dhandhanggula.
lebihnya empat, dalam satu deret bait, terdapat lima koma (baris), adapun tembang Kinanthi, jumlah suku katanya ditentukan, empat puluh lebihnya delapan, dengan koma (baris), telah ditentukan berjumlah enam, yang diutarakan ganti tembang Dhandhanggula.
Pupuh II
Dhandhanggula.
/1/ sastranira jroning pada panjing, wus tan ginggang wolung dasa gangsal, déné ta padalingsané, kathah ira sapuluh, dén warnanen kang sekar Mijil, sastranya kawan dasa,langkungnya wewolu, padalingsa nira gangsal, myang Asmaradana séket gangsal nenggih, sastra sajroning panjang.
jumlah suku kata dalam satu bait, sudah pasti delapan puluh lima, adapun jumlah koma (baris), adalah sepuluh, selanjutnya tembang Mijil, dengan jumlah suku kata empat puluh, lebihnya delapan, dengan koma (baris) berjumlah lima, serta Asmaradana lima puluh, suku kata dalam satu bait.
/2/ pituruna padalingsa déning, Sinom sastranira (10) pitung dasa, myang sakawan pupunjulé, padalingsa kéhipun, pada sesanga sajroning panjing, Durma séket kalihnya, nenggih sastranipun, nenem ingkang padalingsa, sekar Pangkur sastranya sawidak kalih,  pitu kang padalingsa.
dengan koma (baris) berjumlah tujuh, Sinom memiliki suku kata sebanyak tujuh puluh, lebihnya empat, dengan koma (baris) sebanyak, sembilan dalam tiap bait, Durma memiliki lima puluh dua, suku kata, dengan koma (baris) berjumlah enam, tembang Pangkur memiliki enam puluh dua suku kata, dengan koma (baris) berjumlah tujuh.
/3/ saben-saben jalma olah tulis, barang sebda barang winicara, sedéné munggéng sekaré, yekti amawi petung, dimén aja kejarah kéng wid, dadya takli rurup, tetéla ing tembung, tembangé nemu niscaya, temah manis-manisé dibuh mrak ati, raras kanthi irama.
setiap kali seseorang menulis tembang, sesuatu yang diucapkan, sesuatu yang dibicarakan, adapun tembangnya, tentu menggunakan perhitungan, supaya jangan sampai terjarah kesulitan, menjadi keliru, dalam kata-katanya, apabila tembang menemukan kepastian, maka akan menjadi manis bertambah dengan menarik hati, indah dan berirama.
/4 / iramané srawunganéliring, tétéh tarsa titising karya, tur genep25 wiwilangané, tan béda éstri kakung, réhning sugeng ing praja niti, sabecikané kurang, becik kang pinujul, among harjaning salira, sarining (tyas) sumyak dumeling (kaéksi), wijining kalumprahan.
iramanya bercampur lirikan mata, maksud dan keinginan tertata dalam karya yang tepat, lagipula ketentuan bilangannya lengkap, tidak berbeda dengan pasangan laki – laki dan perempuan, karena hidup dalam aturan pemerintah, kebaikannya kurang, maka lebih baik memiliki kelebihan, kebaikan yaitu memelihara kesejahteraan pribadi, sarinya kesegaran hati jelas sekali terlihat, merupakan benih kelumrahan.
/5/ dalil “Waman ngarafa rabbahu”, lawan “fakat ngarafa napsahu,  iku mungguh wewekasé, yekti manungsa iku, lamun waras sarira dhiri, tuhu awas ing suksma, Suksma angsung tuduh, datan kilap mring kawula, saosiké saobah pratingkah puji, kadeling ing wisesa.
terdapat hadis (yang berbunyi) waman arafa rabbahu, dan fa qad arafa nafsahu, maksud pesan ini adalah, sesungguhnya manusia itu, apabila dapat mengetahui dirinya, maka sesungguhnya mengetahui Tuhan, Tuhan memberikan petunjuk, tidak melupakan makhluk-Nya, seluruh gerakan, tingkah laku, maupun doa, didengar oleh Tuhan.
/6/ roro ajuné wong ngulah ngélmu, basa ngélmu kawruh kang utama, kelangkung labet harjané, (11) yén wus tatekéng ayu, ayuningtyas anerambahi, kerana sipat rahman, Hyang keng Maha Luhur, amurahi marang titah, temen-temen kalesanan kang pamuji, mulyané kang sarira.
orang yang mengolah ilmu memiliki dua kemajuan, ilmu adalah pengetahuan yang utama, akan sangat sejahtera, apabila telah sampai pada keselamatan, maka kebaikan hati akan merambah, karena adanya sifat raahman, Tuhan yang Maha Luhur, memberikan kemurahan kepada makhluk-Nya, sungguh-sungguh terlaksana puji-puji itu, sehingga diri menjadi mulia.
/7/ parandéné wruh harjaning ngragi, angedohi barang tindak nistha, ang tan pantes lan wong akéh, miwah walering ratu, guru gusti myang bapa kaki, babu myang sanak tuwa, wajib pinituhu, marmanira asung warah, amrih ayu aja anemu sisip, dadya asih ing raga.
walaupun demikian mengetahui kesejahteraan jasmani, berarti menjauhi suatu tindakan nista, yang tidak pantas bagi orang banyak, serta larangan raja, kepada guru, atasan, ayah, kakek, ibu, kepada saudara tua, wajib ditaati, untuk itulah upaya pemberian ajaran ini, agar selamat jangan melakukan kesalahan, sayangilah diri.
/8/ kepatuh rusuh nalutuh nyengit, yén wong busuk tan nariméng warah, mapang ken tulus bodhoné, dudu traping wong luhur, ngalamat dadi wong gembring, tan angsal pangawulan, ing sasoma nyatru, nadyan ana kang ngrampéka,  sanak kadang anggepé ngambil kang kardi, lowung lir drabéberah.
terlanjur tidak teratur, ceroboh, tidak menyenangkan, demikian seorang dungu tidak akan dapat menerima ajaran, karena benar-benar bodoh, itu bukan tingkah orang luhur, tanda akan menjadi orang gila, yang tidak mendapat pengabdian, dan memusuhi sesama, walaupun ada yang membuatkan hidangan untuknya, saudara dan teman dikira akan mengambil pekerjaannya, maka akan seperti menjadi orang upahan.
/9/ lamun sisip sinereng kapati, ngumpah-umpah tur déné undhaman, amarga sangking busuké, wong busuk kumprung pengung, tanpa nalar datan wruh ngisin, tuman dadi urakan, ing separanipun, kena pisan luput pisan, yén wong urip arep rumesa ing lali, hya kongsi dadi kompra.
apabila keliru akan sangat dimarahi, dihardik dengan kasar, karena sangat bodohnya, orang yang sangat bodoh, tanpa akal tanpa mengerti rasa malu, ingin terus tanpa aturan, di mana pun berada, satu kali kena satu kali meleset, jika orang hidup ingin terjaga dari kelupaan, maka (pertama) jangan sampai menjadi orang ceroboh.
/10/ kaping kalih ira ngulah ngélmi, ngélmu wajib bab rukuning Islam, marga wruhing pangérané, tan kena api tan wruh, wus wajibé sagunging urip, sahadat lan salata, pasa ma(12)lihipun, jakat31 pitrah Islama ,munggah kaji yén kuasa ingkang margi, kawruhana dénira.
kedua mengolah ilmu, ilmu pengetahuan yang wajib (dimengerti) adalah tentang rukun Islam, jalan mengetahui Tuhan, adalah tidak boleh berpura-pura tidak mengetahuinya, sudah menjadi kewajiban bagi seluruh mahluk hidup, untuk membaca syahadat dan melakukan salat, puasa dan lagi, zakat fitrah bagi orang Islam, menunaikan ibadah haji bila mampu, hal itu ketahuilah olehmu.
/11/ rinaosna kang kelawan pikir, linakokna kang kelawan lila, paugeraning rahayon, aja ambubrah urus, aras-aras myang ngirib – irib, manungsa kang wus limpat, pin(tanen) kang tuduh, kawruh sampurnaning pejah, yén wus awas pamuwusé para alim, salamet kang pinanggya.
rasakan dan pikirkan, jalankan dengan ikhlas, aturan keselamatan itu, jangan mengacaukan peraturan, sayangilah dan contohlah, manusia yang telah mumpuni, dalam hal petunjuk, pengetahuan tentang kematian yang sempurna, jika telah berhasil memperhatikan pendapat para ahli ilmu, maka akan menemukan keselamatan.
/12 / pamrih aja kedhadhung ing ngéblis, manah kemel-kemel tanpa akal, jugul kejaul alané, adarung tur kalurung, yén wong urip tanpa pangélmi, apugal tur candhala, andadra tyas bingung, nora duwé katoléyan, papénginan wewedén pangéling-éling, tulus pinangan nraka.
supaya jangan terjerat oleh iblis, hati terpenuhi kotoran jika tanpa akal, kebodohan dan keburukan, terlanjur masuk ke dalamnya, jika orang hidup tanpa ilmu, maka cenderung tidak menurut dan ceroboh, hati bingung menjadi-jadi, tidak memiliki pegangan, ingin melakukan sesuatu namun takut oleh ingatan-ingatan, abadi di dalam neraka.
/13/  sangking déné dénya tan mangerti, jegug cubluk tuli wuta mamak, sétan nutuh panguripé, sebab wus nora étung, ing sabarang panggawé becik, tuman tan kuwarasan, delap tur calimut, saé nora darbé wira, monyar-manyir gorohé kepati-pati, antepé terajangan.
karena sangat tidak paham, sangat bodoh, tuli, buta, dan ceroboh, setan menyalahkan hidupnya, sebab sudah tidak memperhitungkan, pada segala perbuatan baik, saat sehat menjadi sangat senang, sangat ingin memiliki barang kepunyaan orang lain dan lagi senang mencuri, senang tidak memiliki sifat kesatria, ucapannyatidak dapat dipercaya, sangat bohong, sangat mantap menerjang (tata aturan).
/14/ kompra pengung lumuh dadi gembring, lumuh tata kramaning wong Jawa, tan nenang ngambah buminé, iku wong ngrusak urus, yén wong datan angreksa ragi, lumuh mring kawibawan, myang pratingkah patut, lumuh ngestoaken nalar, yén wong lumuh pamrih ngarah sihing gusti, wong pantes pine (13).
ceroboh, bodoh, malas, akhirnya sembrono, tidak mau melaksanakan tatakrama orang Jawa, maka tidak diwenangkan menginjak buminya, itu adalah orang yang merusak aturan, apabila seseorang tidak menjaga jasmani, berarti enggan terhadap kewibawaan, dan tingkah laku yang pantas, enggan melakukan perbuatan dengan akal, apabila seseorang enggan mencari perhatian kasih sayang raja, jahan orang tersebut pantas dibunuh.
/15/ iku wong jember nguler-uleri, musbiyat sitan rerambutan, wong gelem ngancik buminé, nyandhang rekating ratu, mangan turu ngumining gusti, wong tuman kurang ajar, tan wruh ngujar-ujur, marma pantes pinejahan, dalilé Kuran kasebut rina wengi, tan kudu nemaha.
orang tersebut kotor dan menjijikkan, tidak jelas seperti setan berambut, seseorang mau berdiri di atas buminya, memohon berkah dari raja, makan tidur dari raja, orang tersebut ketagihan melakukan kekurangajaran, tidakmemahami ajaran, oleh sebab itu pantas dibunuh, ayat Al Quran selalu disebut siang malam, tidak merasa harus melaksanakan.
/16/ pan wus kocap “wa atingulahi”, ping kalih “wa atingul rasulla”,tiga “wa ulul amriné”, wedia ing Hyang Agung, lan wedia ing rasul sami, lan sami mituhua, paréntahing ratu, Allah Muhammat myang raja, pira-pira paréntahnya kang mrih becik, pa gene tan rumongsa.
demikianlah dikatakan wa atingulahi, kedua wa atingul rasulla, ketiga wa ulul amri, taatlah kepada Tuhan, dan taatlah kepada Rasullullah, dan taatilah, perintah raja (pemimpin), Allah, Muhammad, dan raja, telah banyak perintahnya untuk berbuat baik, namun mengapa tidak merasa (diperintahkan hal itu).
/17/ seprandéné yén manggih bilahi, ngundhamana ing Allah tangala, myang rasul miwah retune, dosané nora dén pikir, penjaragé nora dén pikir, yén lekas pinrih mulya, teka urun wedhus, pasthi kinemok adegan, pun asirah jené sukawa perkawis, merganya néng kepala.
walaupun demikian apabila mengalami penderitaan, kemudian menghujat Allah Taala, dan rasul serta rajanya, dosanya tidak dipikirkan,  jaraknya tidak dipikirkan, ingin cepat memperoleh kesejahteraan,    saat menyumbangkan kambing, pasti diganti dengan kelapa muda, kepalanya kuning, itu masalah kesedihan, yang hanya merupakan jalan saja.
/18/ tiwasing jasad katempuh dhiri, dén nira prata gadhuh suksma, hina nistha si penggawé, ngucap mangan tan patut, paningalnya ngupaya silip, tan ngrungoaken ujar, wewaler mrih ayu, grana margining sesmita, keng katempuh ananggung uruping budi, dadi bantening raga.
Penderitaan jasad ditempuh oleh diri, karena menggadaikan jiwa, si pelaku hina nista, berbicara dan makan yang tidak pantas, penglihatannya selalu mencari hal yang salah, tidak mendengarkan nasihat, dan larangan agar selamat, hidung merupakan jalan isyarat, yang harus menanggung kehidupan kualitas moral, menjadi korban demi jasmani.
/19/ kerantené sagunging ngaurip, sapa asih marang jasad ira, temah /an/ asih pangérané, asih ing jasad iku, angedohi diksuranéki, kalawan papan nistha, (14) raga kang katempuh, karana apesing titah, aminta awuruk ing deluwang mangsi, angedohi cilaka.
Oleh sebab itu seluruh mahluk hidup, barang siapa mengasihi dirinya, akhirnya mengasihi Tuhannya, mengasihi diri itu, menjauhi sifat sombong, serta tempat nista, jasmani yang menanggung, karena nasib celaka mahluk, mintalah pelajaran pada kertas dan tinta, untuk menjauhi sifat celaka.
/20/ éwuha ya wong amita esih, ing wong tuwa sanak kadang mitra, yén tan pareng bubudéné, kadar pira pamuruk, sangking latha ngandhap lan nginggil, prayoga sangking sastra, wong ngamindha wuruk, tembangen lawan upama, émper émper wuruking mata lan kuping, kang samya mrih utama.
sangat tidak enak orang minta belas kasihan, kepada orang tua, saudara, dan sahabat, bila tidak terang budi pekertinya, walaupun pengajaran, dari jalan bawah dan atas, lebih baik dari bahan tertulis, orang yang berpura-pura mengajar, bandingkan dengan contoh lain, mirip dengan pelajaran dari mata dan telinga, yang mencari keutamaan.
/21/ utamané dén srawungan angling, lan wong ingkang samya ulah nala, lan wong kang ngulah ngélmuné, wus pasthi manggih o(n)tung, nora tuna sebarang budi, hya kaya wong cilaka, lamun ana catur, suminggu nora nglagéwa, unggas lengus lumaku binata luwih, pengrasa wus kadhadha.
lebih utama yang didekati adalah perkataan, dari orang yang mengolah akal, dan orang yang mengolah ilmu, sudah pasti akan beruntung, tidak akan rugi semua yang diusahakan, jangan seperti orang yang sengsara, apabila ada pembicaraan, tidak mengindahkan, sombong tidak ramah saat berjalan ditata (supaya terlihat) l lebih, perasaan demikian telah muncul dalam dada.
/22/ yén ngatona (a)ngéstuti isin, dadi kenyina ngatiné kompra, kurang pentes sawangané, kang ing wekasan kumprung, kang sawenéh dhemen ngacuwis, anglurug jejagongan, lan wong kang wis punjul, pasangu bagi kabisan, clemang clemong géséh ngarsa lawan wuri, kacina kabéh dora.
malu bila melakukan tindakan penghormatan, perasaannya seperti dihina dan ceroboh, terlihat kurang pantas, dan pada akhirnya bodoh sekali, orang yang lain lagi suka berbicara, dan mendatangi tempat berkumpul dan bicara, dan orang yang sudah lebih, membagi bekal kemampuannya, berbicara dengan mudah namun berbeda antara bibir dan hati, nyatanya semua bohong belaka.
/23/ nora layak rinunggu ing kuping, wicarané lir kurang janganan, pantes binunggi lambéné, mundhak yenyampar laku, ati monyet pangwak jalmi, winéh mindha wong limpat, nalaré ngandhuku, taberi maoni tindak, angésemi sasama tan amrih kang (15)sih, ajail padha rowang.
tidak pantas didengar telinga, gaya bicaranya seperti (orang makan) kurang sayur, sesuai dengan bibir tersebut, bertambah keras saat mengalami peristiwa (buruk), berhati monyét bertubuh manusia, yang lain lagi mengaku orang mumpuni, otaknya bebal, rajin mencela tindakan (orang lain), dengan tersenyum merasa berkuasa mencari kesalahan, jahil terhadap sesama teman.
/24/ rusak ira kinarya pribadi, siningkang-singkang déning akathah, jajah lanat kajaténé,wong corah tan wruh ngurus ora, déné-déné yektia bakit, sakgoné angawula sakgoné den dunung, lir wosember lelanyahan, nora kandel nyaran ira raga gingsir, kadya wong tuwuk imba.
kehancurannya akibat diri pribadi, tidak disukai banyak orang, karena sesungguhnya (dia) adalah setan, ng yang terkenal keburukannya tidak memahami aturan yang baik, adapun apabila benar-benar mumpuni, maka di mana pun tempatnya akan dilayani banyak orang, di sembarang tempat selalu didatangi, seperti orang yang kotor dan hina, tidak mempunyai ketetapan, raganya berubah, seperti orang kenyang akan sayur imba.
/25/ kang sawenéh jalma cupet budi, lamun ana ingkang asih marma, angsung tuduh sepatuté, ing manah asru jumbul, ngrasa pinrih ingkang bilahi, katungkul ngikal basa, ing wewéka cubluk, ala jalma kang satengah, ala meneng dén arani ora mikir, kamidilepen ujar.
sebagian manusia yang lain pendek pola pikirnya, apabila ada yang memberikan sesuatu yang oleh karenanya, menunjukkan hal yang pantas, maka dalam hati terhenyak kaget, merasa diarahkan ke tempat celaka,  terlalu sibuk merangkai kata,  bodoh dalam kewaspadaan,   keburukan sebagian manusia, yang lain adalah diam dan tidak berpikir, begitu mendapat tekanan kata-kata kemudian pergi dan tidak muncul kembali.
/26/ sukan takon lumuh dén takoni, yén ketanggor ing ewuh abubrah, temah dadi gawéning wong, wareg sring wong mimisuh, yén kenoa sagunging urip, aja anyupet nalar, tuman dadi kumaprung, déné wekasaning basa, yéning lumuh ing lumuh ing barang kardi, ngalamaté cilaka.
segan bertanya dan enggan ditanya, apabila mendapat masalah langsung kebingungan, menjadi beban orang lain, seringkali seseorang puas mengucapkan kata-kata kotor, jika dapat kepada seluruh manusia, jangan menghentikan akal, ingin terus menjadi orang ceroboh, adapun makna pesan (tersebut), adalah bahwa sangat enggan terhadap pekerjaan apa pun, itu adalah pertanda celaka.
/27/ iku mungguh praboting ngaurip, mongka sampun samya kelampahan, salah siji kawigyané, bab tata kramanipun, angawruhi ing sastra Jawi, miwah ing sastra Arab, babuning rahayu, salah siji wong agesang, aja sepi (16) Arab lan sastra Jawi, sokur wignya sadaya.
demikian adanya printah bagi manusia, padahal semua telah dilaksanakan, salah satu pengetahuan itu, adalah masalah tata krama, pengetahuan itu ada dalam sastra Jawa, juga sasatra Arab, berisi induk keselamatan, salah satu kewajiban orang hidup, jangan kurang paham terhadap sastra Jawa dan Arab, syukur-syukur paham semuanya.
/28/ yén wus rampung pratingkahing budi, ingkang cukul sawabing sastran, dipun gemi pangreksané, basa pangreksa iku, éman kongsi anemu sisip, éman tumekéng wirang, édi ta liripun, éman nawi wong agesang, selawasé mersudi denya mrih bakit, aja mungkur ing nalar.
apabila telah selesai dalam mempelajarinya, maka pengaruh pengetahuan itu mulai muncul, berhati-hatilah dalam menjaganya, arti menjaga itu, menyanyangi sampai menemukan salah,  menyanyangi hingga tuntas, baik dalam urutannya, orang hidup harus menyanyangi, tapi selamanya berusaha mencari agar mumpuni, jangan meninggalkan akal.
Pupuh III
Pangkur
/1/ poma sira ngawruhana, éling-éling manungsaning Hyang Widhi, kang samya kang ngudi tuwuh, sedaya nora béda, tuwuh iku apan kathah liripun, ana cukul ing sesawah, ana cukul ing mas picis.
bersungguh-aungguhlah untuk kau ketahui, sadarlah bahwa manusia milik Tuhan, juga semua yang tumbuh berkembang, semua tidak berbeda, sesuatu yang tumbuh berkembang itu banyak bentuknya, ada yang tumbuh di persawahan, ada yang berkembang dari uang emas.
/2/ ana cukul ing derajat, atenapi cukul ingkang kasektin, myang cukul ing bongsa luhur, ingkang satunggal-tunggal, awiwita nora sangking nalar busuk, undhaking ing saban – saban, amarga sangking berbudi.
ada yang tumbuh dalam kepangkatan, tidak terkecuali tumbuh dalam hal kesaktian, serta tumbuh sebagai golongan orang luhur, yang satu lagi, mulailah dengan tidak membiarkan kebodohan, perkembangan yang setiap waktu (terjadi), karena dari sifat murah hati.
/3/ kathah lelepéyan ira, utamané wuruking mata kuping, rahina wengi kadulu, datan sah kapiyarsa, gunging urip sedaya pan amrih ontung, untungé wong anéng donya, malah ta ginawa mati.
banyak kelalaianmu, terutama pelajaran bagi mata dan telinga, siang malam yang dilihat, adalah yang tidak sah, seluruh manusia semua menginginkan untung, keberuntungan orang di dunia, bahkan dibawa mati.
/4/ néng donya tanpa cilaka, néng ngakérat lestari kadya nguni, apa sapratingkahipun, sayekti nora béda, malah-malah yén ing gesang during migruh, wewalesing nalar mulya,ngakérat pesthi (17)pinanggih.
di dunia tanpa celaka, di akherat lestari seperti dulu, apa pun yang dilakukan, benar-benar tidak berbeda, bahkan apabila ketika masih hidup belum meninggalkan kewajiban, balasannya kemulyaan pikiran, pasti bertemu di akhirat.
/5/ myang saturun-turun tedhak, anglabeti sangking penggawé becik, yén cubluk ing uripipun, amesthi tur cilaka, néng ngakérat melarat kebacut-bacut, cures ponang turun tedhak, ajember awor lan najis.
dan seluruh keturunannya, mendapat kebahagiaan juga karena perbuatan baik tersebut, apabila bodoh dalam kehidupannya, pasti celaka, di akherat sengsara terlunta-lunta, para keturunannya benar-benar habis (sangat menderita), sangat kotor bercampur dengan najis.
/6/ ndah ojat saisining rat, sastra kidung perlambang miwah mingsil, aja pepéka ing ratu,rumegsa ing nalar mulya, endi lire ingkang anjodheri laku, kang ngasoraken cilaka, ambubrah ing nalar becik.
menjadi pembicaraan seisi dunia, pengetahuan dari kidung perlambang serta nasihat, jangan sembrono terhadap raja, jagalah dengan akal mulia, manakah sesungguhnya yang menganggu perjalanan, yang mengalahkan celaka, yang menghancurkan akal baik.
/7/ tuwa anom éstri lanang, gedhé cilik sudagar miwah tani, nadyan ingkang bongsa luhur, yén ngambah bebotoha, ngadu-adu rérékan apus ing apus, kurang gawéné wong gesang, dadi karem ing bilahi.
tua- muda, pria-wanita, besar-kecil, pedagang serta petani, walupun dari golongan orang luhur, namun bila terlibat perjudian, dalam aduan tipu muslihat, bagi orang hidup itu kurang kerjaan, menjadi tenggelam dalam kesengsaran.
/8/ wus pesthi ing alam donya, sajeg urip tuman dadi gegingsir, yén wus tuman anelutuh, mungguh wong lara awak, nora kena tinambanan saya ngrutuh, goroh cilakané muyab, lumuh seka lir ing kardi.
sudah pasti di dunia, selama hidup ketagihan tidak berubah, apabila sudah ketagihan maka keterusan, ibarat orang yang sedang sakit, tidak dapat diobati justru semakin menjadi-jadi,  bohong celakanya kemudian,  enggan terhadap semua pekerjaan.
/9/ lumuh saka liring sukma, lawan lumuh penggawé sangking gusti, lumuh mikir somah sunu, lumuh tani nyudagar, lumuh lumrah tata kramaning wong ngurus, tan kena angambah praja, néng désa dadi waweri.
enggan terhadap Tuhan, serta enggan terhadap pekerjaan dari atasan (pimpinan), enggan memikirkan anak istri, enggan bertani dan berdagang, enggan melaksanakan tatakrama yang lumrah terhadap orangorang berperilaku baik, (orang tersebut) tidak boleh menapakkan kaki di kerajaan, di desa menjadi perusuh.
/10/ kena wilalat ing jagat, wus pinesthi tan kena awor jalmi, ngakena mari tan tuhu, manungsa papesotan (18), léwér sembér anduwéni wirang wedhus, kekéwan kena dén ajar, botoh nora kena mari.
terkena pengaruh negative dunia, sudah pasti tidak boleh berbaur dengan manusia, mengaku sudah berhenti namun sebenarnya tidak, manusia atau setan yang sangat kacau, kambing pun memiliki perasaan malu, hewan dapat diajari, penjudi tidak dapat berhenti.
/11/ marine sangking panggobal, mlocot cancut sinarang ing sasami, jajedhegé ngapus-apus, wus kepatén pasaban, dheradhasan kapipit adiling ratu, yén agarab harta suwang, sekala akumat malih.
berhenti dari pekerjaan itu, ibarat kulit tersayat segera dijauhi teman-temannya, berbohong tidak bisa apa-apa lagi, tidak memiliki tempat berinteraksi, dan lagi telah tersudut oleh pengadilan raja, bila mendapat uang, langsung kambuh kembali.
/12/ tobating batoh keparat, ngaku mari yén durung pendhak warsi, sayekti aja ginunggung, lawan ananing jagat, kuna mula yén bebatoh luput-luput, kang nyina ing solah nétya, kaliwat tal amor jalmi.
tobatnya penjudi busuk, mengaku telah berhenti jika belum satu tahun, sungguh jangan dihitung, dengan keberadaan dunia, pada zaman dahulu jika berjudi bisa-bisa terhina, dengan raut muka, sangat dijauhi manusia.
/13/ malih margining cilaka, yén wong urip/é/ nyenyekrok amadati, gegulang mangan naptyan, iku bubrah kang tata, raga rusak bencirih ing karya ngepluk, bolnya kinarya kasukan, umur ira mendap-mendip.
lagi penyebab celaka, yaitu apabila seseorang hidupnya untuk menghisap candu, senang memakan candu yang belum dimasak,  itu merusak aturan,  badan rusak mudah terkena penyakit, malas bekerja,  hanya dibuat bersenang-senang,  umurmu tinggal sebentar lagi.
/14/ yén koncat taklir wong payah, petagiyan conto sebarang kardi, riyak umbel dadi mungsuh, Allahnya derodosan, prembah-prembéh ngising papedhotan usus, dalinding awor lane rah, yékti aji tai anjing.
jika kehilangan nyawa seperti orang yang menderita, pengambilan kembali segala pekerjaan, dahak, ingus menjadi musuh, Allah mengejar dosa-dosanya, buang air besar kesakitan hampir menangis, ususnya terputus, tanda-tandanya bercampur darah, sungguh masih berharga kotoran anjing.
/15/ kari animpal kéwala, nora kenan dén ukumi wong urip, yén wus nyerat masang angkuh, kaya wong dhéwé lanang, pengrasané sapa sira sapa ingsun, aku wong guna istiyar, wruh rasané luwih-luwih.
tinggal membuang saja, tidak bisa dihukum oleh manusia, apabila telah menghisap candu kemudian berbuat angkuh, seperti laki-laki sendiri, yang dipirkan adalah siapa diri mu siapa diriku, saya adalah orang yang telah mengusahakan berbagai macam kebisaan, tahu rasanya hal-hal yang istimewa.
/16/ umuk ngupaya wang gangsar, sugih sanak lan wong saba bengi, (19) pengrasa tan ana ratu, Hyang Allah Rasulolah, mung dhéwéké kang jumeneng bérak basu, iku sarta lir wong édan, tangané pating guriming.
memperlihatkan kemudahan dalam berusaha mencari uang, banyak saudara dan orang yang senang keluar malam, perasaannya merasa bahwa tidak ada raja, Allah dan Rasulullah, hanya dirinyalah yang berdiri sebagai kotoran anjing, itu seperti orang gila, tangannya ke sana ke mari.
/17/ dhidhis sarya salusuran, bliyar bliyur napasé menggrak-menggrik, jelajor jégang atimpuh, yén sampun mendem niba, dén grijaga déning gajah wolung puluh, éca kepati anéndra, wus lali lamun wong urip.
duduk santai tidak beraturan, lemah nafasnya tersengal-sengal, lemah nafasnya tersengal-sengal, duduk selonjor mengangkat kaki bertimpuh, bila telah mabuk langsung jatuh, merasa dijaga gajah sebanyak delapan puluh ekor, tidur enak seperti orang mati, sudah lupa bahwa sedang menjadi di manusia.
/18/ iku penggawé cilaka, iku nistha kekompra gembring baring, nora kalap kayanipun, mung mendem patagiyan, sajeg jumleg nora kedunungan patut, datan angsal pangawula, nora tepung ing sasami.
itu perbuatan yang mencelakakan, itu hal yang nista, ceroboh, setengah gila, tidak ada gunanya, hanya mabuk ketagihan, selamanya tidak memiliki kepatutan, tidak mendapat pengabdian, tidak kenal sesama.
/19/ sinarang déning kaka/n/dang, sagunging wong samya ngipat-ipati, ajember ngethuh tur kepluk, jero ing ngadhem panas, jrih ing karya wedi alelungan nglurug, kantar ngaus sampun lepas, katanggor awrat kapesing.
disingkiri sanak saudara, semua orang menyumpah serapahi, kotor, ceroboh, lagi pula malas, merasa dalam suasana panas dingin, takut terhadap pekerjaan, takut penempuh perjalanan jauh, perasaannya telah mumpuni, namun demikian mendapat kendala buang air besar.
/20/ yén tuwuk panyekrok ira, pangisingé saejam wurung uwis, mokrang dangu prengat-prengut, nadyan ginebugan, tinabokan binada sayekti tutut, nglakoni pretahing bérak,  dhedhel mengkelang (20) tan mijil.
bila telah makan kenyang, buang air besarnya satu jam belum selesai, berjongkok lama dengan muka masam, walaupun dipukuli, ditempeleng, diikat sungguh tetap menurut, saat ingin buang air besar, sembelit, keras, tidak keluar.
/21/ andadra angombra-ombra, apanas kéh ingkang samya kemelip, lawan kéwan- /kéwan/ sanésipun, manungsa pan sinungan, nampik milih istiyar saurung kuntung, aja kongsi kaya kéwan, wruhnya sawusé pinanggih.
semakin menjadi-jadi, di antara sejumlah makhluk hidup, dan hewan-hewan lainnya, manusia diberi hak, untuk menolak, memilih, berusaha sebelum datang keberuntungan, jangan sampai seperti hewan, yang baru tahu setelah mengalami.
/22/ yén tan énget sakan paran, nora kétung gesang wekasan pati, datan welas mring nak putu, satemah sia-sia, yékti nora ngemungaken raganipun, datan kena sinelakan, tedhak turun anglabeti.
apabila tidak menyadari asal mula dan tujuan hidup, tidak memperhitungkan bahwa hidup berakhir dengan kematian, tidak kasihan terhadap anak cucu, yang mengalami penderitaan, sungguh tidak hanya badan pribadi (yang menderita), yang tidak dapat dielakkan, keturunannya pun ikut terpengaruh.
/23/ angluwihi sia-sia, nganiaya marang kang kari-kari, sadéné mring jasatipun, rusak tanpa karana, awiwitan marga sangking nalar busuk, memadati lawan bangsat, katula katali-tali.
lebih dari menderita, menganiaya pada keturunannya yang kemudian, alasan jasatnya, rusak tanpa sebab, bermula karena nalar yang bodoh, menghisap candu bersama (teman) bangsat, (akhirnya) sengsara terlunta-lunta.
/24/ nelutuh jembering jagat, donya kerat anéng sasoring jenis, krerana manungsa iku, sinilih ing datolah, misah ngumpul kalawan sipat rong puluh, yén salah luwih cilaka, yén mulya luwih kakasih.
jorok, mengotori dunia, di dunia akherat berada di bawah sesame, sebenarnya manusia itu, dipinjami oleh Dzatullah, yang terpisah dan sekaligus menyatu dengan keduapuluh sifat, jika melakukan kesalahan akibatnya lebih celaka, bila mulia akan lebih disayangi.
/25/ pitung bumi pitung jagat, kamulyané kang gadhuh wong angsal sih, bédha lan sanésipun, kéwan myang (21) cecukulan, nora duwé siksa myang ganjaranipun, wus narima ing satitah, tur tan pinilihing widi.
tujuh bumi tujuh dunia, kemuliaan orang yang (menyadari telah) meminjam mendapat kasih sayang, berbeda dengan makhluk lainnya, hewan dan tumbuhan, tidak memiliki siksa dan pahala, hanya menerima apa adanya, lagipula tidak dipilih Tuhan.
/26/ sanadyan para malékat, widadari tan luwih sangking jalmi, lamun pinintanan agung,sapakoning Hyang Suksma, dalil Kuran kang kasebut kun pa ya kun, sarupané kadadéyan, kang gumelar bumi langit.
walaupun para malaikat, atau bidadari tidak lebih dari manusia, tetapi tempat bagi permintaan Tuhan, perintah Tuhan, dalam ayat Quran ada disebutkan dengan qun fayakun, segala kejadian, yang terhampar di bumi dan langit.
/27/ tan luwih sangking manungsa, sihing suksma réh sinung nampik milih, nata prenataning tuwuh, ajaga jejeging rat, namung ngejem mempre mirip karkatipu, punika lamun jin Islam, nanging tan padha lan jalmi.
tidak ada yang melebihi manusia, karena mendapat kasih sayang Tuhan (manusia) diberi hak menolak, memilih, raja mengatur kehidupan, menjaga dunia supaya berdiri tegak, hanya mempunyai niat menyerupai, itu tempat bagi jin Islam, tetapi tidak sama dengan manusia.
/28/ mila lamun ana tindak, ngrusak urus dadya suckering bumi, sangar sinangar ing tuwuh, kena ing penagiyan, tan rumongsa kinarsan ingkang panebut, sinilih dating pangéran, dilalah milih bilahi.
asal ada tempat melangkah, merusak aturan, menjadi kotoran bumi, menyebabkan celaka, maka disingkiri makhluk hidup, mendapatkan balasan, tidak merasa bahwa, meminjam kepada Tuhan, kebetulan memilih celaka.
/29/ nadyan ta samya manungsa, mongka wonten pinilih dadya ngarsi, niyaka nira reh rahayu, among saliring titah, pangkat-pangkat tinundha kang undha usuk, nabi wali myang ulama, ratu satriya bupati.
meskipun semua manusia, tetapi ada yang dipilih menjadi resi, penuntun mencapai keselamatan, memikirkan takdir diri sendiri, urut-urutan golongan yang berbeda-beda, nabi, wali, dan ulama, ratu, satria, bupati.
/30/ padhané sayekti padha, namung kari jujuluk ulul amri, ing rubyat sampun kasebut, pethétaning manu(ng)sa,sadurungé bumi langit kasebut, ulul amri wus pininta ulul amri, maréntah sakéhing urip.
pada akhirnya sama, hanya mempunyai sebutan ulul amri, di dalam rubiyat sudah disebut, penciptaan manusia,  sebelum bumi, langit diciptakan, sudah diminta, memerintah sepanjang hidup.
/31/ U(22) rip samya ing nguripan, déning suksma amrih karkating bumi, mila sagunging tumuwuh, aja anilar warah, susar -susur yén kesarung temah busuk, nora ngrungoaken ujar, wuruking mata lan kuping.
hidup karena dihidupi, oleh Tuhan supaya menjadi berkah dunia, oleh sebab itu makhluk hidup, jangan meninggalkan petunjuk, bila salah kemudian terjerumus akhirnya akan tertimpa musibah, tidak mendengarkan perkataan, pemberitahuan mata dan telinga.
/32/ iku wong datan panalar, mungkir lamun Allah Subkanalahi, wong bener wenang aprunggal, kang jember néng naraka, nalar iku luwih santosaning tuduh, kang duwé kang murbéng alam, pagéné nora ngéstuti.
itu adalah orang yang tidak menggunakan akal, memungkiri Allah sebagai Tuhan yang Maha Suci, orang yang benar berhak terputus jarak, yang lebar dengan neraka, akal merupakan petunjuk yang sentaosa, yang memiliki yang memelihara dunia, namun mengapa tidak menurut?.
/33/ pamuji lawan panembah, sangking nalar tuwuh néng wong berbudi, nora sangking kompra penggung, gegembring tanpa iman, dalil Kuran Alahu Samat kasebut, sapinuduh dén lakoni.
pemujaan dan penyembahan, tumbuh dari pada orang yang memiliki sifat ikhlas, bukan dari orang yang ceroboh, bodoh, gila tanpa kepercayaan, ayat Al Quran dari Allah Subhanawataala menyebutkan nora kena sesembranan tidak boleh menyepelekan, semua petunjuk dan harus dijalani.
/34/ saraté  samat pranyata, anglangkepi mengku salir kumelip, yén manungsa ora urus, agolék nalar liyan, pralambangnya lir mina milar ing ranu, amesthi luwih cilaka, buthuk binadhong ing anjing.
sebab syaratnya jelas, melengkapi dan menjaga segala makhluk hidup, jika manusia tidak memeliharanya, mencari pemikiran lain, ibarat seperti ikan yang melompat dan minggir dari air, pasti lebih celaka, membusuk dan dimakan anjing.
/35/ nabi wali myang ulama, para ratu satriya myang bupati, Allah tan milih kang busuk, tan liyan /kang/ berbudiman, karantené yén ana wong gemblung bingung, maido kodrat iradad, wong lumaku dén jajuwing.
nabi, wali, dan alim ulama, para raja, satria, dan bupati, Allah tidak akan memilih dari mereka yang bodoh, namun tidak lain dari orang yang baik hati, oleh sebab itu bila ada orang yang bodoh dan bingung, tidak mempercayai kodrat dan iradat, orang yang berbuat demikian akan dihancurkan.
/36/ wong tuman kasurang-surang, yén tan arsa ngrungu pitutur becik, yén wong tan (23) wruh ujar-ujar, bongga degsura pugal, wuta magagob mogira amberung, karem marang kaluputan, muyab tur kena ing sarik.
orang yang terus melakukannya akan terlunta-lunta, jika tidak mau mendengarkan nasihat yang baik, jika orang itu tidak mengerti perkataan yang baik, sombong, sok, kasar, buta mata, tangan menyerang, seperti kerbau gila yang tidak menurut, menyukai kesalahan, dengki, maka akan tertimpa bencana.
/37/ andadra ing ngombra-ngombra, bosen urip lumuh mangan rejeki, wong kapengin di kakepruk, binebek punang sirah, dén pepukang pinurakéng marga catur, kinarya pangéwan éwan, amrih aja dén ulari.
lama kelamaan justru semakin menjadi-jadi, bosan hidup enggan makan rezeki, orang itu ingin dipukul, dipukuli kepalanya, dijadikan seperti monyet yang sangat enyedihkan di perempatan jalan, sebagai bahan ketidaksenangan, supaya jangan menulari.
/38/ lirna ing aran kukumbah, nora tanpik tinandhesaning adil, drubegsa ambubrah urus,manungsa cacah-cucah, nyunyukeri angambah buminé /ng/ ratu, ngrariwuk ngrubéda nalar, jajelantah wong gegingsir.
oleh sebab itu disebut dihukum, tidak menolak (sesuatu) didasarkan hasil, makhluk halus penunggu hutan merusak aturan aturan yang baik, manusia menjadi sangat buruk, mengotori ketika menginjak tanah milik raja, menganggu dan mengacaukan pikiran, perbuatan buruknya telah diketahui orang sehingga (dia) menyingkir.
Pupuh IV
Durma
/1/ éling –éling kang samya angudi nalar, jalaran ing tyas harji, tan lyan sangking sastra,ahli misil upama, pralambang kidung palupi, sampun kaojat, sinandhing nugrahan sih.
sadarilah orang-orang yang menggunakan akal, penyebab kesejahteraan, tidak lain dari sastra, ahli perumpamaan simbol, contoh kidung teladan, telah dikenal, dan disandingkan dengan anugerah kasih sayang.
/2/ kang kasebut ing dalem mingsil prelambang, tata kramaning budi, yogya kawruhana, aja hina ing surat, sarating wong oleh becik, wajibing gesang, aninggahi bilahi.
yang disebut dalam tulisan, mengenai nasihat, sebaiknya kamu ketahui, jangan meremehkan pengetahuan tertulis, itu adalah syarat seseorang memperoleh kebaikan, kewajiban orang hidup, adalah menyingkiri keburukan.
/3/ aja kongsi lir wong kang padha cilaka, sadurungnya amanggih, lelakoning raka, nampik mring kira-kira, lali yén Hyang Maha Suksci, amisa séngrat, ngudanéni kang sa(24)ka lir.
jangan sampai seperti orang yang tertimpa kesengsaraan, karena sebelum mengalami, suatu peristiwa berusaha menolak perhitungan, lupa bahwa Tuhan Maha Suci, mengawasi seluruh dunia, memahami setiap makhluk.
/4/ pangrasané ora ana apa-apa, jampeng gagobog tuli, lali yén manungsa, winayangken ing suksma, rahina wengi lumaris, kakethén yutan, péling manah ciri.
perasaannya berkata bahwa itu tidak apa-apa, telinganya tidak mendengar alias tuli, lupa sebagai manusia, yang dijadikan wayang oleh Tuhan, siang malam selalu bergerak, berjumlah ratusan ribu juta, ini adalah tanda pengingat hati.
/5/ kang supaya dén prayitna lelampahan, aja kongsi gegingsir, rumeksa tyas arja, ja kongsi tibéng nistha, tur yén wis manggih bilahi, kang manah muyab, panrimané lir anjing.
agar supaya berhati-hati dalam menjalani hidup, jangan sampai terjebak, jagalah hati supaya selamat, jangan sampai jatuh dalam kenistaan, dan lagi bila sudah tertimpa masalah, hati menjadi tidak tentram, cara menerimanya (terhadap suatu masalah ) seperti anjing.
/6/ lekas lamun ing gagulang tyas narima, mung suka walik-walik, anyupet istiyar, kumingsun ngaku pasrah, iku pasrahé wong baring, narima ala, dadi jembering bumi.
cepat melakukan (sesuatu) agar hati dapat menerima, (namun) hanya suka bolak-balik, menutup usaha, sok mengaku pasrah, itu kepasrahan orang gila, menerima hal buruk, menjadi kotoran dunia.
/7/ basa trima iku sawusé istiyar, istiyar iku katri, dhingin basa lisan, prayitna barang ujar, kapindho anteping ati, kang kaping tiga, barang pratingkah becik.
makna pasrah itu setelah berusaha, berusaha menyangkut tiga hal, yang pertama adalah masalah lisan, waspadalah terhadap ucapan, kedua kemantapan hati, yang ketiga, segala tingkah laku yang baik.
/8/ yén wus kumpul inggih kang tigang prakara, ati terus lan angling, kanyatan pratingkah, amrih harjaning jasat, aja kongsi nemu sisip, yén wus pinasang, mongka nemu bilahi.
apabila ketiga hal itu telah menyatu, hati kemudian ucapan, dinyatakan dengan tindakan, demi keselamatan jasmani,  jangan sampai tertimpa kesalahan, jika hal itu telah dijalani, dan kemudian menghadapi masalah yang mencelakakan.
/9/ lan ning kono enggoné uwong narima, ah ya nira kang uwis, iya kukumolah, adiling panagiyan, ing nguni utang bilahi, angrusak nalar, mila(25)né anauri.
di situlah tempat orang pasrah, pada yang telah diusahakan, itulah hukum Allah, adilnya penagihan, (karena) dahulu berhutang celaka, merusak akal, oleh sebab itu harus mengembalikan.
/10/ utang iku akathah kang karya sebab, wenéh utanging kaki, bapa lawan biyang, sedéné raga dhawak, Alah jumeneng lan adil, yén utang samar, padha samar nauri.
hutang itu banyak sebabnya, sebagian hutang dari kakek, ayah dan ibu, serta diri pribadi, Allah bersifat adil, bila berhutang tidak jelas, mengembalikannya pun dengan tidak jelas juga.
/11/ utang lahir padha lahir saur ira, kocap dalil majani, sakaliring titah, osik kalawan pangucap, tinaraju luwih adil, tan kena ginggang, wong utang anauri.
hutang lahir, maka mengembalikannyapun sama, yaitu lahir juga, hal tersebut terdapat dalam ayat yang terang, seluruh makhluk hidup, tindakannya dan ucapannya, ditimbang dengan sangat adil, tidak boleh meleset, pengembalian hutang seseorang.
/12/ mungkur ing adil olah yén manungsa, panrimané dén becik, iku wajib/ing/ sarat, (ing)kang sampun kaliwat, sarating wong /nga/urip (iki), manungsa salah, manungsa trimané kalik.
manusia itu membelakangi keadilan Allah, (maka) baik-baiklah dalam menerima, itu adalah syarat wajib, yang telah lewat, syarat dalam kehidupan manusia, adalah bahwa manusia itu (tempat) salah, manusia menerimanya dari Sang Pencipta.
/13/ gaib lahir winor (lan) kang wus dhumawah, iku trimané ngeblis, dhemen anéng nraka, tan jambak ing sasoma, kajungkel kawalik-walik, akulemprakan, satemah murang-muring.
bentuk gaib dan lahir dicampur, dan telah jatuh (dari surga), itu diterima iblis, yang senang berada di neraka, tidak umum bagi manusia yang lain, yang jatuh bergulingan, terkapar, akhirnya marah-marah.
/14/ kekes ngenes ing ngrusula akukumbah, wong amaoni adil, nacat kodratolah, saya sinungan lanat, wuwuh sesauring adil, pagéné datan, ngawruhi nalar becik.
takut menderita tidak menerima hukum Allah, seseorang tidak mempercayai keadilan, mencela kodrat dari Allah, semakin diberi hukuman, balasan pengadilannya semakin bertambah, namun mengapa tidak, memahami akal yang baik?.
/15/ cecuwreré nora ngrungokaken warah, selewéngan lir genjik, tuman kaliwatan, polah wong berbudiman, abiyas tur isin-isin, cicip lop mamah, nora diténi mingsil.
walau diuraikan tidak mendengarkan ajaran, seperti anak babi hutan yang mondarmandir, sangat ketagihan, tindakannya seolah-olah orang budiman, raut wajahnya takut dan agak malu, mata melotot, tidak memperhatikan nasihat yang tersirat.
/16/ jeroané wus kebak akaling sétan, walet petenging ati, sayekti Hyang Suksma, asung lanat mring sira, dadi wong dén piranténing, nora ru(26)mongsa, kinarya insan kamil.
dalam benaknya penuh akal setan, hati gelap seperti mengandung endapan lumpur, sungguh Tuhan,  memberi laknat padamu, menjadi orang yang telah diberi perlengkapan, namun tidak merasa, sebagai manusia sempurna.
/17/ loat ira manungsa yékti sampurna, sapraboting urip, sampun pinaringan, tan kinon kadya kéwan, yén wong cilaka ing bumi, jembering kéwan, pan misih jember jalmi.
ciri khasmu sebagai manusia yang sungguh sempurna, adalah adanya seluruh perlengkapan hidup, sudah diberikan, tidak disuruh berbuat seperti hewan, jika orang celaka di bumi, seperti kotoran hewan, tetapi masih kotor manusia.
/18/ krerantené jaga mung isin musawarat, tegesé wong urip, hya pegat musawaratan, tetakon tetironan, endi kang amrih basuki, harjaning jasad, cecawisé si widi.
sebab selalu terjaga adalah hanya karena malu bermusyawarah, artinya orang hidup, jangan berhenti bermusyawarah, bertanya, meneladani, mana yang membuat selamat, kesejahteraan badan, yang telah dipersiapkan Tuhan.
/19/ Allah iku ngandika datan palesan, urip tan ing nguripi, ningali tan tingal, miyarsa tanpa karna, akuat tanpa pakardi, iku ran ira, nyenyandhang sihing widi.
Allah bersabda tanpa mulut, hidup tidak dihidupi, melihat tanpa mata, mendengar tanpa telinga, kuat tanpa menjalankan, itulah sebutanmu, yang mendapat kasih sayang Tuhan.
/20/ nora wenang sumengka pangawak braja, munajad lawan gusti, kang amaha mulya, tuhu tanpa lawanan, béda lawan para nabi, saliring titah, naming nyandhang ing sih.
tidak boleh merasa sangat berani, mohonlah kepada Tuhan, Yang Maha Mulia, yang sungguh tiada bandingnya, berbeda dengan para nabi, seluruh makhluk, hanya mendapat kasih sayang.
/21/ nora susah ambicara éndah-éndah, lawan ing pangreti, aliwat amriya, kaslametaning raga, sangkanan sing berbudi, manteping tindak, tanduk penggawé becik.
tidak usah berbicara yang serba indah, dan masalah pengertian yang baik, namun carilah, keselamatan jasmani, dari orang yang budi pekertinya baik, tindakannya mantap, tidak urung berbuat kebaikan.
/22/ wus pinesthi sinung mulya déning suksma, sinung pituduh luwih, réhning sipat samar, Allah kang murbéng alam, pasthi amawi sisilih, sangking manungsa, jalaran ing nugrahaning sih.
sudah dipastikan diberkan kemuliaan oleh Tuhan, diberi petunjuk lebih, karena bersifat gaib, Allah yang menguasai dunia, pasti dengan cara, melalui manusia lain, sebagai perantara diberikannya anugrah kasih sayang.
/23/ nora nana paréntah kinén manyunyang, mring sesamining urip, kawulaning suksma, endi kang ahli (27) mulya, ahli tapa ahli suci, ahli (ing) nalar, ahli krekating dalil.
tidak ada perintah untuk berbuat kurang ajar, terhadap sesama hidup, kawula Tuhan, siapa pun yang ahli kemuliaan,  ahli bertapa, ahli kesucian, ahli nalar, ahli ayat yang kuat.
/24/ ahli pekih myang ahli marna kukumah, wajib pininténg kang sih, aja mumungsuhan, lawan manungsa limpat, satemah amilalati, wus sa dilalah, lahir ing kodrat gaib.
ahli fiqih, atau hukum, wajib dimintai kasih sayangnya, jangan bermusuhan, dengan manusia cerdas tersebut, sebab dapat menimbulkan pengaruh buruk, sudah menjadi kehendak Allah, bahwa lahirnya kodrat gaib.
/25/ wus sinrahken (maring) manungsa kang kinarhyan, endi lir ing pinilih, kocap yén manungsa, pujul sangking sasama, pratondha lamun angsal sih, pangkaté ana, kocap ing dalil kadis.
telah diserahkan kepada manusia yang dianugerahi keselamatan, sebagai orang yang dipilih, dikatakan bahwa manusia, yang melebihi sesama, pertanda telah mendapat kasih sayang, sehingga memiliki tugas, disebutkan dalam hadis.
/26 / kaluwiyaning hyang kang anéng manungsa, mujijat mungguh nabi, kramat waliolah, mukmin ing rat maunah, istijrat mungguh kumpeni, ingkang sinungan, dudu wong cupet budi.
kelebihan Tuhan yang diberikan kepada manusia, disebut mukjizat bagi nabi, keramat bagi waliyullah, maunah bagi mukmin di dunia, istijrat bagi kompeni, yang diberi anugerah itu, bukan orang yang kurang berbudi.
/27/  bongsa nabi ratu gegenthining suksma, wali para kakasih, mukmin kang santosa, kapir muar agama, pradéné yén mantep ati, sinung istijrat, luwih sangking sesami..
golongan nabi dan raja merupakan wakil Tuhan, wali merupakan kekasih, mukmin adalah orang yang kuat, kafir adalah pengingkar agama, walaupun demikian apabila berhati mantap, dianugerahi istijrat, melebihi sesamanya.
28/ mila lamun manungsa sru pangudinya, amesthi sinung luwih, ing ngalah tangala, pramila ya pepéka, gumanpang mring wong angsal sih, datan wun sira, kena dhendhaning widi.
oleh sebab itu apabila manusia berusaha dengan keras, pasti deberi kelebihan, oleh Allah taala, maka dari itu jangan ceroboh, menyepelekan orang yang mendapat kasih sayang, tidak urung kamu, mendapat hukuman Tuhan.
/29/ malih ana pandunga luwih istijab, basa istijab mandi, ampuh pandungannya, kang dhingin babu bapa, leluwur kelangkung mandi, kaping kalihnya, pandungané wong sirik.
ada lagi permohonan yang sangat istijab, kata istijab berarti terkabulkan, yang ampuh permohonannya adalah, pertama, ibu bapak, (doa) orang tua sangat mudah terkabul, yang kedua, permohonan orang yang dendam.
/30/ labetira kang kenan panganiaya, ping tiga(28)nira malih, pandunganing arwah, kubur marang wong gesang, pramila tan kena lali, mingsil prelambang, toma pepeteng ati.
yang disebabkan menderita penganiayaan, lagi yang ketiga, permohonan arwah, kubur terhadap orang yang masih hidup, oleh sebab itu tidak boleh dilupakan, simbol nasihat,  yang tersirat sebagai obat bagi hati.
/31/ karantené wenang ing ngaranan tomba, sagung ilmuning widhi, kang gumlar ing donya, jer pepeteng ing driya, sayekti iku sesakit, angrusak akal, temané rontang-ranting.
alasan dapat disebut obat karena, semua ilmu Tuhan, yang terhampar di dunia, sebenarnya kegelapan hati, merupakan penyakit, merusak akal, yang menyebabkan tercabik-cabik.
/32/ kang ran iman éling marang ing pangéran, éling sarira dhiri, éling ing pratingkah, éling harja myang rusak, éling iku dudu lali, sarat ginulang, ngéstoaken réh becik.
yang disebut menimbang kesadaran kepada Tuhan, adalah sadar akan diri pribadi, sadar atas tingkah laku, sadar keselamatan dan kerusakan, sadar itu tidak lupa, syarat agar terpelihara, adalah mentaati perintah kebaikan.
/33/ basa ngelmu iku nalar kang prayoga, iman istuning ati, kocap ing dalil nas, sarupané ngagesang, nora kena tuman lali, tan kena ngambah, mamang mring nalar becik.
maksud ilmu adalah nalar yang baik, beriman dengan sungguh-sungguh dalam hati, tertulis dalam ayat, seluruh makhluk hidup, tidak boleh membiasakan lupa, tidak boleh berdiri, dengan ragu pada nalar yang baik.
/34/ ngran dalil nas iku andikaning Allah, rampung tur wus pinesthi, nora kena ginggang, pramila gunging gesang, kudu milih nalar becik, ngésto/a/ken ajar, aja maido dalil.
yang disebut ayat adalah sabda Allah, selesai dan lagi telah pasti, tidak bisa meleset, oleh sebab itu seluruh manusia, harus memilih nalar yang baik, melaksanakan ajaran, jangan menolak ayat Al Quran.
/35/ lawan aja maido kadis myang ijmak, tuwin prelambang mingsil, yekti nora kena, nganggo kinarya, gelem nora ing nglakoni, yén gelem mara, lakonana dén aglis.
serta jangan menolak hadis dan pendapat para ahli agama, serta nasihat yang disimbolkan, sungguh tidak boleh, apa dengan syarat apa pun, mau tidak menjalaninya, jika mau, datanglah, laksanakan dengan segera.
/36/ lamun nora mesthi tumekéng pejah, dudu umating widi, golék Allah liyan, tan kena ngam(29)bah liyan, bawah angin atas angin, samodraning rat, tan liya dén lindungi.
bila tidak pasti sampai mati, bukan sebagai umat Tuhan, mencari Allah yang lain, namun tidak bisa menemukan yang lain, sebab di bawah angin, di atas angin, di samodra raya, tidak lain dilindungi Allah.
/37/ iku si wong nékat watu kaya, cilaka cicik anjing, nadyan kang babathang, tan kena ngambah lemah, jer kagungané /ing/ Hyang Widi, manungsa muyab, dedondros tai yoli.
sétan orang tersebut keras seperti batu, setan, celaka seperti anjing kelaparan, walaupun telah menjadi bangkai, namun tidak boleh menyentuh tanah, jelas (manusia) berasal dari Tuhan, manusia yang tidak tentram, akan gelisah seperti dipepenuhi kotoran.
/38/ iku wong / kang/ lumuh marang penggawé mulya, karem panggawé éblis, yén sampun kadriya, sagung kang binicara, ing serat prelambang mingsil, sagunging gesang,tan kena ngaku tan wrin.
itu adalah orang yang enggan terhadap buatan mulia, suka pada perbuatan iblis, bila telah merasakan, seluruh yang dibicarakan, dalam tulisan yang mengandung ajaran nasihat, semua yang hidup, tidak boleh mengaku tidak tahu.

/39/ nora kena tumindak lan wuta mamak, nadyan wong gedhé cilik, éstri miwah lanang, sagung manungsa gesang, wit ingkang samya angsal sih, kinén waspada, ing Hyang kang murbéng bumi.
tidak boleh bertindak dengan mata buta, walaupun seorang pembesar atau orang kecil, perempuan atau laki-laki, seluruh manusia yang hidup, mulai dari orang-orang yang mendapat kasih sayang, diperintahkan untuk waspada, oleh Tuhan Yang Maha menguasai dunia.
/40/ kocap sidik amanat tablég ing aran, wajib tigang prakawis, pikukuhing iman, tiga malih ing ngucap, kianat kitmad lan gidib, pecating iman, mumurung sihing widi.
dikatakan sidik, amanat, tablig, merupakan tiga hal wajib, untuk memperkokoh iman, tiga hal lagi yang disebut- sebut, yaitu kianat, kitmat dan hidup, merupakan hal yang menghancurkan iman, yang membuat kasih sayang Tuhan tidak jadi datang.
/41/ kang ran sidik temen pamicara panggah, bener pratingkah becik, anras marikena, amanat tyas precaya, amantep tur wani mati, datan wasuwas, birating tyas tan aji.
yang disebut sidik adalah bersungguh-sungguh dalam pembicaraan, tingkah laku benar dan baik, sangat memikat hati, amanat berarti hati dapat dipercaya, mantap, dan lagi berani mati, tidak was-was, kehancuran hati tidak berguna.
/42/ kang ran tablék ing ngetokaken nalar, tan gatéken ngréh luwih, sengkut kandel manah, iku ugering gesang, nora kena minyak-minyik, wong ngulah nalar, tiga praboting budi.
yang disebut tablig adalah memperdayakan akal, tidak mencari hasil lebih, bersemangat dengan hati mantap, itulah pegangan hidup, tidak boleh ragu-ragu, seseorang mengolah akal, dengan menggunakan ketiga hal tersebut.
/43/ (30) malih ingkang dadya praboting drubegsa, jajember sétan gembring, kang aran kianat, jahil pengarah muyab, ora urup sasik anjing, jumbleg ing manah, bahyaning tyas gumriwis.
lagi, yang menjadi alat makhluk halus penunggu hutan, setan gila kotor, yaitu yang disebut kianat, jahil membuat tidak tentram, si anjing tidak menurut aturan, berdiam dalam hati, bahaya ada di dalam hati.
/44/ kang ran kitman kang umpetan kasat mripat, semata-mata lali, lali mudar bekmal, ngalalken tanpa ekral, andimre lir babi gudhig, asalingkuhan, jer w(e)ruh ngréh tan yuti.
yang disebut kitman adalah yang tersembunyi, tidak terlihat oleh mata, gelap mata atau lupa, lupa menerangkan yang gelap, menghalalkan sesuatu tanpa disertai keterangan, tidak menuruti ajaran seperti babi korengan, tidak jujur, walaupun tahu bahwa tujuannya tidak pantas.
/45/ kang ran gidib goroh sabarang ujar, jajeréh anegingsir, ucapé kaparat, tan kena ing ugeman, béda lambé lan ing ati, sesétan alas,misih ala wong gidib.
yang disebut kidip adalah semua ucapannya bohong, ucapan yang tidak patut, kata-kata kotor, tidak mampu ditahan, berbeda antara yang diucapkan di bibir dengan di hati, setan yang paling jelek pun, masih jelek orang gidib.
/46/ éwah-éwuh akarya bubrah ing tindak, gegedheg soring najis, wong ngrusak dasépak, yékti tan kena ngambah, sasuker tigang prakawis, satruning Allah, kianat kitmad gidib.
hati yang kacau mengakibatkan tindakan juga kacau, itu adalah kotoran yang lebih kotor dari najis, demikian sepak terjang seorang pengacau, sungguh tidak boleh dijadikan teman, ada tiga kotoran, yang menjadi musuh Allah, yaitu, kianat, kitmad, dan kidib.
/47/ béda kang ran sidik (kalawan) amanat/ya/,tablék praboting budi, budya trus lan suksma, iku pantes linakyan, nora tampik wong ngaurip, tan kena ginggang, sidik amanat tablék.
berbeda dengan yang disebut sidik dan amanah, tabliq Itu adalah peralatan budi pekerti, budi pekerti yang lurus menunjuk kepada Tuhan, itu harus dilaksanakan, tidak boleh ditinggalkan orang dalam kehidupannya, sedikit pun tidak boleh dilupakan, sidik, amanat, dan tablig.
/48/ basukiné iklas (kang) (sa)pangkat-pangkat,malah wuwuh nugra/ha/n sih, sing asih ing raga, raga ingkang (a) karya, tan lyan Hyang Sukanalahi, pujining titah, kunjuk mring ngaras kur (31)si.
satu per satu keikhlasan membawa keselamatan, selain itu tambah diberi kasih sayang, barang siapa mengasihi raga, raga itu ciptaannya, tidak lain Tuhan Allah, puji-pujian makhluk, dipersembahkan ke arah arasy kursi.
/49/ tan antara saekal katuring suksma, sakecap gya tinulis, déné kalamolah, suwé gebyaring kilat, (nadyan) krenteging ati sir, padha sakala, lawan tétésing tulis.
tidak lama kemudian dihaturkan kepada Tuhan, satu ucapan segera ditulis, dengan kalamullah, selama satu kilatan halilintar, meskipun keinginan ada di dalam hati, pada seketika itu juga, merasa cocok dan ditulis.
/50/ kang ran kalam iku ngandikaningAllah,basa kalam kakalih, kang dhingin muktada, kapindho kalam mombram, muktada (ing)kang piningit, mombram kawedar, labet pujining dasih.
yang disebut kalam adalah sabda Tuhan, jenis kalam ada dua, pertama kalam muktada, kedua kalam mombram, muktada berarti tersembunyi, mombram, yaitu yang diterangkan, karena puji-pujian dari yang dikasihi.
/51/ krenteg yona tinulis kalam muktada, puji pratingkah lathi, tinulis ing mombram, pesthi tan kena ginggang, nora kena wedi-wedi, datan kena was, manungsa amrih luwih.
keinginan yang ada di dalam hati bila ditulis termasuk dalam kalam muktada, puji-pujian yang dilafalkan bibir, ditulis dalam kalam mombram, pasti, tidak boleh ragu-ragu, tidak boleh takut-takut, tidak boleh khawatir, manusia itu mencari kelebihan.
/52/ luwih iku among ngulihken titipan, rumongsa yén sinilih,nenggih kang dat sipat, miwah kang asma apngal, dat sipat ana kang warni, kang asma aran asma, kang apngal polahi.
lebih itu berarti hanya mengembalikan titipan, (manusia harus) merasa dipinjami, yaitu dzat, sifat, juga yang disebut asma afal, dzat dan sifat ada bentuknya, berarti sebutan, af”al berarti tingkah laku.


Tidak ada komentar:

Posting Komentar